معرفی مقاله

فرا ـ فلسفه تربیت دینی

نویسنده: کیوان بلندهمتان؛ میرعبدالحسین نقیب‌زاده

دوفصلنامه علمی پژوهشی تربیت اسلامی

دوره 3، شماره 6، تابستان و پاییز 1387

تعداد صفحه: 18

پژوهش در هر حوزه‌ای نیازمند تأمل و دقت فراوان است. پژوهش در تربیت دینی از این قاعده مستثنی نیست. مهمترین تأمل لازم در این حوزه، اندیشه درخصوص رویکرد پژوهشی است. بخشی از این گونه اندیشه‌ورزی بر عهده «فراـ فلسفه تربیت دینی» است؛ بحثی درجة دوم درخصوص ماهیت و قلمرو تربیت دینی. در این راستا، این نوشتار درصدد است تا با تعیین حوزه‌های مختلف تربیت دینی، رویکردهای پژوهشی هریک را بررسی کند تا پژوهشگران این حوزه، با دقت بیشتر به کاوش در آن بپردازند.

نویسنده مقاله خود هدف از تقریر این مقاله را در قالب دو نکته  بیان می دارد:

علاقه مندان به تربیت دینی را مجاب گرداند که پژوهش در تربیت دینی، نیاز مند تخصص همزمان در سه حوزه دین، فلسفه، و دانش تربیتی  است.

نکته: نویسنده به ذکر همین  سه تخصص اکتفا کرده و بررسی اهمیت، اولویت و یا رابطه این سه هیچ اشاره ای ننموده است.

   توجه جدی به بازنگری  در دوره های آموزشی فلسفه تعلیم و تربیت در سطح تحصیلات تکمیلی (شامل کار شناسی ارشد و دکتری).

در مورد اخیر وی می نویسد: در دو سطح فوق توجه چندانی به آن سه بعد به شکل ژرف و گسترده  نمی شود . حتی  اگر ادعا شود که در این دوره ها زمان کافی برای پرداختن ژرف به این سه بعد وجود ندارد می توان گفت که لازم است در نحوه پذیرش دانشجو در این رشته ها تجدید نظر شود و این توجه ضروری است؛ چرا که در پژوهش های تربیت دینی تاثیری قاطع خواهد داشت.

    ایشان گام نخست در حوزه تربیت دینی

روش های بررسی فرا تحلیل یا فرا فلسفی برای کاوش:

·         لمّی و ما تقدم: تحلیل مفهومی اصطلاح تربیت دینی- اسلامی که منجر به شناسایی انواع رویکرد ها و حوزه ها ی شناسایی می شود.

·         انّی و ما تاخر: پیرامون آنچه به صورت تاریخی و تا کنون رخ داده است به شناسایی حوزه ها می پردازد .

لمّی از نگاه باقری:                                                          لمّی از نگاه بلند همتان:

توصیفی                                                                  تاریخ موسسات تربیتی

استنباطی                                                               تاریخ اندیشه های دینی

استنباطی تاسیسی                                                             رویکرد استنباطی

فرا- فلسفه تربیت دینی: بحثی از بالا در خصوص ماهیت و حدود تربیت دینی و حوزه یا حوزه های مرتبط با آن است ودر آن فلسفه هدف اصلی طبقه بندی،روشنگری رویکرد ها و مسایل است نه توجیه یا دفاع از رویکرد خاص .

گشتالت مقاله:

حوزه های مختلف تربیت دینی:

1.       نظریه دینی تربیت : معنای عام و گسترده تربیت دینی مد نظر است و در آن محقق به دنبال ارائه نظریه دینی در خصوص تربیت  می باشد –نگاه دینی به تربیت – و شامل دو رویکرد است:

1.1.    رویکرد استنباطی(مستقیم): (دستیابی به یک نظام و بیان نظام مند اندیشه ی دینی تربیت) تهیه برنامه ای جامع از تربیت از نظر عناصر مختلف تربیت(اهداف، مبانی، اصول و روش)یا شئونات مختلف تربیتی(جسمانی،عقلانی،اخلاقی، اجتماعی، شهروندی..)با رجوع به وحی الهی . بعبارت دیگر تربیت دینی می تواند به معنای تلاش های یک متفکر برای استنباط مفاهیم تربیتی از وحی الهی.مانند  مرحوم قطب نویسنده کتاب روش تربیتی اسلام

با توجه به این فرض که نظریه دینی تربیت زیر مجموعه ای از شناخت دینی است  دوملاک دیگر علاوه بر نظامندی برایش بر شمردکه

اول انکه شناخت دین نقلی و اخباری است  نه محصول تجربه و دوم انکه توجیه یک مدعای دینی آنگاه ممکن است که به صورت روش مند از متن وحیانی استنباط یا توجیه شده باشد

مشکل و امکان این روش یکی گرفتار شدن در دام هرمنوتیک است و ارائه  تفاسیر  متفاوت که می تواند  از طرف همه مورد نقد واقع گردد . و امکان باشد از این باب که بتوان به رابطه بین نظریه های تربیت دینی و دانش های تجربی حوزه تربیت(روانشناسی تربیتی، جامعه شناسی تربیت و فلسفه و..) فعالانه اندیشید که ممکن است هم را تایید و یا رد کنند ..

1.2.    رویکرد تاریخی(غیر مستقیم): به گفتار یا نوشتار اندیش مندان یک دین مراجعه نماییم.  تا با استخراج پیش فرض های فکری آنان در خصوص انسان، جهان، اخلاق و ... نظریه تربیتی انسان به دست اورده شود. مانند تلاش اعرافی و همکاران.

این رویکرد بیش از انکه تاسیس یک نظام واقعی در باره تربیت دینی باشد می تواند نقش راهنما و الهام بخشی داشته باشد یعنی ارشادی است تا تاسیسی.

نقد: مانند انچه هرست می گوید که متن دینی در بافت اجتماعی خاصی نزول یافته است  و قابل تعمیم به اعصار دیگر نیست

جواب: وقتی منطقی است که برای آرا نقش تاسیسی قایل شویم نه ارشادی و الهامی

2.       نظریه تربیت دینی: در این حوزه بدنبال تربیت فردی دیندار و دین ورز هستیم ؛صرفا تربیت دینی نه عقلانی، اخلاقی و... درحالت قبلی برای کل شئونات تربیتی از طریق دین و عناصر تربیتی طرح یا طرح هایی ارائه می گشت. اما اکنون صرفا برای دین ورزی انسان ها دنبال نظریه هستیم. دو اقدام باید تئوریزه شود: راهیابی به سپهر ایمان و راهپیمایی در مسیر ایمان.

2.1.    رویکرد تجربی؛  در این روش به دنبال مشاهده کامل و جامع فردی هستیم که در دین ورزی تلاش می کند. این راه مشکل و زمانبر است

2.2.    رویکرد اَسنادی؛ رجوع به گزارش های افرادی که خود راه دین ورزی را طی کرده اند.

2.3.    رویکرد دستوری؛ رجوع بع دستورات بزرگان که از طریق دین ورزی به مقاماتی نایل شده اند. یا اندیشه های انها منسجم و نظام مند و گاه پراکنده و بنا به مقتضای حال. مانند متصوفه

2.4.    گونه ای کاوش پدیدار شناسانه که تلاش می شود  چگونگی های تربیت دینی بر مبنای حرکت خود بنیانگذاران ادیان و نه تابعان ان کشف گردد.که در آن فرد محقق سعی می کند تاریخ انبیا در نحوه تربیت مومنان را بازخوانی کند و راه پیموده شده آنها پرده بردارد. نکته ی مهمی که در این روش هست با استناد به شیوه پیامبران که از ایمان آغاز می نمودند و ایشان بهترین اسوه در این راه هستند بازگشت به شیوه انها  در تربیت می تواند مهم ترین مسئله باشد چرا که رویکرد های قبلی همگی به بعد از ایمان  تعلق می گیرند و درواقع ایمان را پیشفرض می گرفتند . اما آیا این ایمان تقلیدی  و عادتی را می توان چیزی دانست که انبیا به آن دعوت می کردند؟ دقت در این مورد می تواند تاثیرات عمیقی بجای نهد.

2.5.    این رویکرد هّم خود را بر فهم ایمان از منظر متن وحیانی میگذارد و در تلاش است  تا از طریق فهم دریابد چگونه می توان متربی را در راهیابی  به ساحت ایمان و پیمودن راه آن کمک  کرد.

ممکن است با کنکاشی دیگر و بررسی از زاوایای دیگر رویکرد های دیگری نیز استنباط شود.

3.       فلسفه تربیت دینی؛ فرد به شیوه های عقلانی از تربیت دینی دفاع کرده یا  آن را به نقد  می کشد .به بیان دیگر فلسفه تربیت دین بحث عقلانی – چه ایجابی و چه سلبی –در باره تربیت دینی است. حال آنکه که در دو حوزه پیشین بحث نقلی و حول و حوش متون مقدس صورت می گرفت.

این حوزه به طور کلی به دنبال پاسخگویی به سوالاتی است نظیر:

3.1.    آیا می توان برای تربیت مبانی دینی خاصی طلب کرد؟ که برخی می گویند خیر مانند اکانر و برخی  یکی از مبانی اساسی تربیت را دین می دانند ماند اعرافی و همکاران

3.2.    پاسخگویی به سوالات اساسی در خصوص ضرورت های تربیت دینی و امکان آن(یا عدم ضرورت ها یا عدم امکان ها)

3.3.    این حوزه رابط بین مباحث فلسفی در خصوص خدا، جاودانگی روان آدمی و دین(متافیزیک و فلسفه دین)  با تربیت است که  می تواند ثمرات خود در قالب مدلولات و استلزامات آن را در تربیت و تربیت دینی روشن نماید.

تجربه دینی یا امر قدسی؛ با آنکه به قدمت تاریخ دین ورزی و ایمان  اما مباحثات آن تازه و پژوهش های نو در فلسفه دین است که اغلب رویکرد های اگزیستانس و پدیدار شناسانه دارند اما از کسانی که در ان پیشگام اند ویلیام جیمز است که اندیشه های پراگماتیسم دارد. و بر کسانی همچون اقبال لاهوری تاثیر فراوان داشته است.

تجربه دینی هر نوع احساسی را که فرد در حیات دینی دارد در بر می گیرد(مانند احساس گناه، رهایی، وجد، تمنا ،ترس و .... ) در فلسفه آنچه  از این اصطلاح مد نظر فلاسفه است تجربه هایی است که در ان فرد صاحب تجربه ، آنها را آگاهی تجربی به خدا تلقی می کند... شخص صاحب تجربه احساس می کند به نحوی در حضور موجودی با صفات معین است. و در برابر  چنین احساسی واکنش های خاصی از خود نشان می دهد. این تجربه بر تربیت دینی تاثیر خاصی خواهد گذاشت.

تربیت دینی را به انجام پاره ای اعمال فرو کاستن یا آن را به آموزش چند باور دینی تقلیل دادن با چنین تعریفی جور در نمی آید(جیمز می نویسد: تجربه دینی واکنش هایی است که فرد در خلوت و تنهایی خود  در برابر امر قدسی از خود ظاهر می سازد.)

بر این مبنا تجربه دینی چیزی نیست جز تلاشی که مربیان انجام می دهند تا متربی خود را واجد تجربه دین گرداند  و بطور دقیق تر خود متربی باید در تلاش باشد که چنین تجاربی را بدست اورد.

دریافت فایل مقاله