معرفی مقاله
عاملیت انسان در رویکرد کیفی پژوهش
رضاعلی نوروزی، محمد بیدهندی
نشریه علمی پژوهشی"راهبرد"
بهار 1389، شماره 54
تعداد صفحه: 19
توجه به مباحث طرح شده در ر ویکردهای جدید پژوهش میتواند راهگشای مسائل و تنگناهای روششناسی به ویژه در قلمروی علوم انسانی باشد. یکی از تلاشهای انجام گرفته در راستای پاسخگویی به این نیاز، تبیین رویکردها و راهبردهای نمونه گیری و عملیات میدان در پژوهشهای کیفی است که به زعم نویسندگان، این تلاشها زمینه را برای اعمال بیشتر و برجست هتر عاملیت انسان در قلمروی پژوهش میگشاید و از این طریق زمینه را برای اصلاحات اساسیتر در قلمروی روشی مهیا میسازد. نقش فعال محقق در میدان تحقیق و اعمال نظر وی در بحث نمونه گیری از تفاوتهای اساسی تحقیقات کیفی با تحقیقات کمی است که یکی از مهمترین پیشفرضهای چنین رویکردی فضاسازی برای اعمال عاملیت محقق در میدان پژوهش است. به زعم نویسندگان، این مباحث میتواند برخی از چالشها و تنگناهای روششناختی را حل نموده و زمینه را برای نوآوری و خلاقیت بیشتر و به تبع آن رشد و بالندگی علوم به ویژه علوم انسانی مهیا نماید.
بدیهی است که در پژوهش های کیفی فضای لازم برای عاملیت انسان مهیا گردیده است. این نوشته به دنبال تبیین همین مسئله در عملیات میدان و فرایند نمونه گیری در تحقیق کیفی بود. در عملیات میدان پژوهش های کیفی محقق از ناظر بی طرف و خنثی تحقیقات کمی در فرایند پژوهش به یک عامل فعال که میتواند نقش های مختلف را با عنایت به رویکرد و دیدگاه مورد نظر خود و همچنین موضوع مورد پژوهش و شرایط و احتیاطهای لازم میدان بازی کند. موارد زیر در تحقیقات کیفی بیانگر فضاسازی برای عاملیت انسان است:
1. ایفای نقش های مختلف که این نقش ها بر روی یک پیوستار از مشاهده گر کامل تا عضویت در سرنوشت به عنوان یک عضو تمام و کمال میدان پژوهش قابل ارائه است.
2. همچنین همان گونه که در متن مورد بحث قرار گرفت، غرق شدن محقق در میدان تحقیق در پژوهش های کیفی از اهمیت به سزایی برخوردار است.
3. همچنین پنهان یا آشکار بودن نقش محقق به عنوان محقق در میدان تحقیق و برای اعضای جامعه مورد مطالعه از مسائلی مهمی است که بسته به اینکه کدام حالت بهتر می تواند به دسترسی به اطلاعات مورد نظر کمک نماید، پاسخ داده میشود.
4. بحث راهبرد چگونگی انتخاب افراد برای جمع آوری اطلاعات و بهره گیری از فنون مذاکره و راهبردهایی نظیر راهبرد دوست دوست نیز از نکات کلیدی است.
5. نکته حائز اهمیت، انجام پژوهش در سازمان ها و چگونگی ورود به این میدان های پژوهش هست که از طریق مذاکره محقق با مقامات بالا و در ادامه با خود کارکنان قابل حل خواهد بود.
6. در انتخاب نمونه نیز جایگزینی نمونه گیری هدف مند به جای نمونه گیری تصادفی از نکات حائز اهمیت در پژوهش های کیفی است، هر چند برخی از صاحب نظران نمونه مبتنی بر معیار را مناسب تر از نمونه هدفمند می دانند و بر تدوین و انتخاب معیار برای نمونه گیری تأکید دارند و این محقق است که در خصوص اینکه بر اساس کدام معیارها، نمونه را انتخاب نماید، تصمیم می گیرد.
7. نمونه گیری در مراحل مختلف پژوهش قابل اجراست؛ مرحله جمع آوری داده ها و اطلاعات که خود به صورت نمونه گیری مورد یا گروه هایی از موارد قابل طرح است، مرحله تفسیر اطلاعات و مرحله ارائه و این محقق است که در هر مرحله در این خصوص تصمیم می گیرد.
8. ساختار نمونه می تواند به صورت از قبل تعریف شده باشد یا به صورت گام به گام و با پیشرفت مراحل توسط خود محقق تعریف گردد.
9. نمونه گیری تا اشباع نظری (تئوریک) ادامه می یابد؛ یعنی تا جایی که محقق به این نتیجه برسد که مطالعه میدان و یا مصاحبه با افراد جدید هیچ گونه مطلب جدیدی به دست نمیدهد و تصمیم گیری در این خصوص بر عهده محقق است.
10 . انتخاب نمونه به گونه ای که تشکل مورد در نمونه است و این امر نیز با تشخیص محقق صورت می گیرد و میتواند حتی از طریق مطالعه موارد انحرافی یا موارد کناره ای که معمولاً در تحقیق کمی کنار گذاشته می شوند، صورت گیرد.
