یک سه شنبه یک کتاب

کیمیای سعادت اثر ابوحامد امام محمد غزالی

معرفی از: فاطمه داوری

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عرفانی

از جمله کتابهای پارسی امام غزالی کیمیای سعادت است که از ارزش زیادی برخوردار است. این کتاب لطیف و زیبا از جمله گرانبهاترین آثار قرن پنجم هجری به شمار می رود که از لحاظ فصاحت کلام، سلاست انشا و خالی بودن از تکلف و تصنع کمتر نظیری در زبان پارسی دارد. کیمیای سعادت چکیده ایست از کتاب بزرگ احیاء علوم الدین که به زبان عربی توسط ابوحامد امام محمد غزالی نگاشته شده است.. در مورد احیاء علوم الدین ستایشهای زیادی صورت گرفته چنانکه بعضی گفته اند: «اگر علوم اسلامی نابود شود، همه را می توان از کتاب احیاءالعلوم الدین برون کشید.» که این گفته در مورد کیمیای سعادت نیز میتواند صدق کند و دانشوران کیمیای سعادت را «دایرة المعارف اسلامی و عرفانی» خوانده اند. مقدمه کتاب در چهار عنوان:  خود شناسی، خدا شناسی، دنیا شناسی و آخرت شناسی است. متن کیمیا مانند احیاء به چهار رکن تقسیم شده: عبادات، معاملات، مهلکات و منجیات. هریک از این چهار رکن به ده اصل تقسیم گردیده است. در بیان این چهار رکن امام غزالی می فرماید: «و اما ارکان این معاملتِ مسلمانی چهار است: دو به ظاهر تعلق دارد و دو به باطن. آن دو که به ظاهر تعلق دارد، رکن اول گزاردن فرمان حق است که آن را عبادات گویند و رکن دوم نگاه داشتن ادب است اندر حرکات و سکنات و معیشت، که آن را معاملات گویند.

و اما آن دو که به باطن تعلق دارد: یکی پاک کردن دل است از اخلاق ناپسندیده؛ چون خشم و بخل و حسد و کبر و عُجب و ریا، که این اخلاق را مهلکات و عَقَباتِ راه دین گویند و دیگر رکن آراستن دل است به اخلاق پسندیده، چون صبر و شکر و محبت و رضا و رجا و توکل، که آنرا مُنجیات گویند»

 امام غزالی بنابر گفته خودش در دیباچه کیمیای سعادت، این کتاب را برای کسانیکه به تازی(عربی) فهم نداشتند تصنیف کرد. و چنین گفته: «وما اندرین کتاب، جملهء این چهار عنوان و چهل اصل شرح کنیم از بهر پارسی گویان؛ و قلم نگاه داریم از عباراتِ بلند و منغلق و معانی باریک و دشوار تا فهم توان کرد. و اگر کسی را رغبت به تحقیقی و تدقیقی باشد ورایِ این، باید که آن از کتاب تازی طلب کند چون کتاب احیاء علوم الدین و کتاب جواهرالقرآن و تصانیف دیگر، که در این معنی به تازی کرده آمده است؛ که مقصودِ این کتاب عوامِ خلق اند که این معنی به پارسی التماس کردند و سخن از حدِ فهمِ ایشان در نتوان گذاشت.» کیمیای سعادت چندین بار توسط مرحومان احمد آرام و حسین خدِیوجَم در تهران به چاپ رسیده است. مرحوم حسین خدیوجم، که ترجمهء پارسی احیاء علوم الدین را نیز تألیف و به چاپ رسانده، متن کامل کیمیای سعادت را در سال 1361 در دو جلد به چاپ رساند است که تا به حال بیش از ده بار به طبع رسیده است. کیمیای سعادت چندین بار به زبانهای انگلیسی، عربی، ترکی، ایتالیایی، هندی و اردو، بنگالی و مالی(زبان کشورهای مالیزیا و سنگاپور) ترجمه گردیده است.

معرفی اجمالی و جداگانه بخشهای کتاب کیمیای سعادت:

1: در ربع عبادات، غزالی برخلاف کتاب های فقهی به ظاهر عبادات نپرداخته و در همه جا فلسفه و معانی آن را نیز مورد بحث قرار داده‌است. این رکن کتاب مانند ارکان دیگر شامل ۱۰ اصل است:

اصل اول: در اعتقاد اهل سنت حاصل کردن

اصل دوم: در طلب علم کردن

اصل سوم: در طهارت

اصل چهارم: در نماز

اصل پنجم: در زکات

اصل ششم: در روزه و شرایط آن

اصل هفتم: در حج

اصل هشتم: در قرآن خواندن

اصل نهم: در ذکر حق‌تعالی

اصل دهم: در ترتیب وردها

2: در این رکن آداب و شرایط زندگی دنیوی مورد بحث قرار گرفته‌است و اصول و شرایطی که از نظر وی، و با توجه به احادیث و سنن اسلامی برای زندگی سالم ضروری است، بیان شده‌است. این ربع کتاب نیز مشتمل بر ۱۰ اصل است:

اصل اول: آداب طعام خوردن

اصل دوم: آداب نکاح

اصل سوم: در آداب کسب و تجارت

اصل چهارم: شناختن حلال و حرام و شبهت

اصل پنجم: در گزاردن حق صحبت

اصل ششم: در آداب زاویه گرفتن و عزلت گرفتن از خلق

اصل هفتم: آداب سفر

اصل هشتم: آداب سماع و وجد

اصل نهم: امر به معروف و نهی از منکر

اصل دهم: در رعیت داشتن و ولایت راندن

3: در این رکن غزالی به بررسی خطرات و دام هایی می‌پردازد که انسان را از راه راست بازمی دارد و از سعادت دنیوی و اخروی دور می‌سازد. این بخش کتاب مانند ارکان دیگر به ۱۰ اصل تقسیم شده و در اصل نویسنده به یکی از این آفات پرداخته و راه شناخت صحیح آن و همچنین روش علاج و از بین بردن آن از خوی انسان را برشمرده‌است. این اصول عبارت‌اند از:

اصل اول: اندر ریاضت نفس

اصل دوم: در علاج شهوت شکم و فرج

اصل سوم: در علاج شرهِ سخن و آفت های زبان

اصل چهارم: در علاج بیماری خشم و حِقد و حسد

اصل پنجم: در علاج دوستی دنیا

اصل ششم: در علاج دوستی مال و آفت بخل

اصل هفتم: در علاج دوستی جاه و حشمت

اصل هشتم: در علاج ریا و نفاق اندر عبادت

اصل نهم: در علاج کبر و عُجب

اصل دهم: در علاج غرور و فریفتگی

4: در این بخش کتاب خصوصیات و کیفیت های روحی که سبب نجات انسان از بلایا و حسن عاقبت وی می‌شود مورد بحث قرار گرفته‌است. این رکن نیز ۱۰ اصل است:

اصل اول: در توبه

اصل دوم: در صبر و شکر

اصل سوم: در خوف و رجا

اصل چهارم: در فقر و زهد

اصل پنجم: در صدق و اخلاص

اصل ششم: در محاسبه و مراقبه

اصل هفتم: در تفکر و ندامت

اصل هشتم: در توکل و توحید

اصل نهم: در محبت و شوق

اصل دهم: در مرگ و احوال آخرت

لینک دانلود دوره دو جلدی کیمیای سعادت