یک سه شنبه یک کتاب
مولفه ها و ویژگی های تعلیم و تربیت در مکتب انتقادی
نویسندگان: اکبر صالحی، سهیلا غلامی هره‌دشتی
نشر: ندای کارآفرین
تعداد صفحه: 128
کتاب حاضر در سال 1394، برای معرفی و تحلیل یکی از پربسامدترین نظریه‌های معاصر تعلیم و تربیت یعنی نظریۀ انتقادی و با هدف معرفی کامل نظریه‌پردازان این رویکرد در شش فصل به شرح زیر تدوین شده است:
فصل اول کتاب به بررسی سیر تحول تعلیم و تربیت از قرون باستان تا به امروز به معرفی مختصر و کلی از تحولات تاریخی تعلیم و تربیت از منظر تاریخی و مکاتب مهم فلسفی می‌پردازد.
فصل دوم ضمن معرفی تاریخچۀ نظریۀ انتقادی برخی از مهم‌ترین مفاهیم کلیدی نظریۀ انتقادی را بررسی و در ادامه صفات و ویژگیهای متفکران انتقادی را ارائه می‌دهد.
فصل سوم کتاب به بررسی تعلیم و تربیت از منظر نظریۀ انتقادی می‌پردازد که در آن ضمن معرفی تعلیم و تربیت رهایی‌بخش، انتقادی و انقلابی برای تحلیل چارچوب مدرسۀ انتقادی به بررسی نهاد مدرسه می‌پردازد.
فصل چهارم کتاب ضمن بررسی دو نظریۀ بازتولید و مقاومت به تحلیل آراء نظریه‌پردازان انتقادی همچون فریره، مک لارن، ژیرو و اپل در ارتباط با برنامۀ درسی پرداخته و نظریات متفکران اندیشۀ انتقادی را تحلیل و بررسی می‌کند.
در فصل پنجم با معرفی ویژگیهای مدرسۀ انتقادی به تحلیل برنامۀ درسی عیان و نهان و انتقادی که ژیرو از چنین برنامۀ درسی‌ای سخن گفته می‌پردازد و پس از آن، ویژگیهای معلمان و دانش‌آموزان در چنین مدارسی مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.
و در نهایت در فصل ششم کتاب با توجه به جمع‌بندی از محتوای کتاب در صدد پاسخگویی به این سؤال که چه الگویی برای چارچوب مدرسه از منظر نظریه‌پردازان انتقادی مناسب‌تر است، به معرفی و تحلیل نقشهای معلمان، ویژگی فضای مدرسه و نقشهای شاگردان با توجه به اهداف تعلیم و تربیت انتقادی پرداخته شده و در صدد ارائۀ شمایی برای الگوی مدرسۀ انتقادی است.
نویسنده در باب اهمیت پرداختن به نظریۀ انتقادی به خصوص در حیطۀ تعلیم و تربیت بیان می‌دارد:
«با توجه به شرایط فعلی جهان و پیشرفت چشمگیر تکنولوژی‌های مختلف، به خصوص تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، ممکن است چنین تصور شود که تعلیم و تربیت صرفاً می‌بایست به طور خاص بر به‌کارگیری و تربیت کاربران و استفاده مناسب از این تکنولوژی تمرکز کند. اما صرفا در اختیار داشتن و استفاده از این تکنولوژی در دنیای تعلیم و تربیت، راهگشای انسان امروز و آینده نخواهد بود. در دنیای فعلی، موضوع اساسی، تربیت انسان‌هایی است که خوب بیاندیشند. بنابراین تفکر انتقادی از طریق ایجاد روابط معقول میان انسان‌ها و تصمیم‌گیری بر اساس تحلیل عناصر یک موقعیت و تفکیک عناصر مطلوب از نامطلوب، زندگی توأم با آرامش و مهربانی را به ارمغان می‌آورد پس اگر مدارس ما در آموزش این امر مهم ناموفق باشد جامعۀ ما و در نهایت جامعۀ جهانی شکست خواهد خورد».
همچنین نویسندگان با اشاره به آیۀ ۴۳ سورۀ عنکبوت به اهمیت تفکر انتقادی در فرهنگ ایرانی اسلامی اشاره نموده و اضافه می‌کنند مدارس باید نظم فکری را به دانش‌آموزان منتقل نمایند و چنان سازماندهی شوند که دانش‌آموزان را به جای ذخیره‌سازی منفعلانۀ حقایق علمی، درگیر مسئله نمایند.
در ادامه به فهرست مطالب کتاب اشاره میشود:
پیشگفتار مؤلفان
مقدمه
فصل اول
سیر تحول تعلیم و تربیت
مفهوم تعلیم و تربیت
رابطۀ فلسفه با تعلیم و تربیت و سیر تحول تعلیم و تربیت که خود شامل موارد زیر است:
- تعلیم و تربیت در قرون باستان
- تعلیم و تربیت در قرون وسطی
- تعلیم و تربیت در دوران معاصر، رئالیسم و تعلیم و تربیت
- پراگماتیسم و تعلیم و تربیت، اگزیستانسیالیسم و تعلیم و تربیت، پست مدرنیسم و تعلیم و تربیت
فصل دوم
تاریخچۀ نظریۀ انتقادی
دیدگاههای متفکران انتقادی، مکتب فرانکفورت
مفاهیم کلیدی نظریۀ انتقادی
- روشنگری
- رهایی
- شئ گشتگی
- انتقاد
- جامعه
- ارتباط
- نسبت نظریه و عمل
- سلطه ویژگیهای ذهنی و متفکران انتقادی: صفات متفکران انتقادی
فصل سوم: تعلیم و تربیت از منظر نظریۀ انتقادی
تعلیم و تربیت انتقادی و رویکردهای آن
- تعلیم و تربیت رهایی بخش
- تعلیم و تربیت انتقادی
- تعلیم و تربیت انقلابی
- مفهوم نهاد مدرسه و ویژگیهای آن
- مفهوم مدرسه از دیدگاه رئالیستی
- مدرسه به مثابۀ سازمان آموزشی
- ویژگی مدرسۀ مؤثر یا خوب
- رابطۀ معلم و شاگرد
- جایگاه و نقش برنامۀ درسی در مدارس و انواع برنامۀ درسی
فصل چهارم: آراء نظریه پردازان انتقادی در زمینۀ برنامۀ درسی
پداگوژی
هدف پداگوژی انتقادی
نظریه های مقاومت
صاحبنظران اندیشۀ سیاسی و انتقادی در زمینۀ برنامۀ درسی
- پائولوفریره: (۱۹۳۱-۱۹۹۷)
- مایکل اپل
- پیتر مک لارن
- هنری ژیرو
فصل پنجم: ویژگیهای مدرسۀ انتقادی
ویژگی مدرسه بر مبنای مکتب انتقادی
الف- مدرسه و برنامۀ درسی
برنامۀ درسی عیان و برنامۀ درسی نهان
انتقاد ژیرو بر برنامۀ درسی پنهان لیبرال
معیارهای انتخاب محتوای برنامۀ درسی از منظر نظریۀ انتقادی
فصل ششم: چه الگویی برای چارچوب مدارس انتقادی مناسب است
برنامۀ درسی انتقادی
اهداف تعلیم و تربیت انتقادی
نقشهای معلمان در مدارس انتقادی
فضای آموزشی مدرسۀ انتقادی
اهداف مدرسۀ انتقادی